Strona główna Historia

Historia

Kromołów to historyczne stare miasto, z którego wyodrębniło się współczesne miasto Zawiercie. Pod względem administracyjnym należy do południowo-wschodniej części woj. śląskiego, do powiatu zawierciańskiego. Jest najstarszym osiedlem miasta Zawiercie. Pod względem geograficznym, z kolei, Kromołów zajmuje środkową część Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, potocznie zwanej Jurą Krakowsko-Częstochowską, ze względu na występowanie na jej terenie skał, ostańców o strukturze wapiennej. Na Jurze, oprócz skałek, jaskiń, znajdują się źródła kilku ważnych rzek: Warty, Pilicy, Czarnej i Białej Przemszy. Kromołów zaś leży u źródeł największej z nich – rzeki Warty – trzeciej co do długości rzeki w Polsce.

Kromołów już w okresie plemiennym był zamieszkiwany. Niektórzy dopatrują się tego faktu w nazwie pól znajdujących się za cmentarzem – marzanna. Marzanna miała zaś u dawnych Słowian status bogini śmierci. Pod koniec XI i na początku XII w. w Małopolsce żył rycerz o nazwisku "Cromola", od którego nazwiska wywodzi się nazwa Kromołów. Istnieją trzy różne wersje zdarzeń jakie spowodowały objęcie przez Cromolę tych terenów. Pierwsza z nich opiera się na fakcie nadania ziemi przez ówcześnie panującego księcia Bolesława Krzywoustego swoim rycerzom - drużynnikom. Fakt uposażania ziemią rycerstwa za wierną służbę był wówczas powszechnie stosowany. Na skutek tych nadań w Małopolsce powstało szereg wsi, w których osiedliło się około 400 rodzin obdarowanych rycerzy. Druga wersja opiera się na etymologii imienia Cromola. W języku starocerkiewnym, słowiańskim, pokrewnym wyrazem jest "Kramola" co znaczyło "powstanie, bunt". Bardzo zbliżone znaczenie w staropolszczyźnie miał wyraz "Kromoła", którego z kolei używano do określania człowieka kłótliwego. Można zatem przypuszczać, że wspomniany rycerz został tu zesłany za sprzeniewierzenie się panującemu księciu z nakazem osiedlenia się i zagospodarowania ziemi. Kroniki wymieniające członków wspierających klasztor benedyktynów w Lubinie wspominają o Cromoli podając datę między 1134 a 1150 rokiem. W tym spisie jego nazwisko wraz z żoną figuruje oddzielone zaledwie kilkunastoma innymi imionami od wymienionego na pierwszym miejscu Bolesława Krzywoustego, co świadczyć może o jego randze. O Cromola istnieniu mówi także album konfraterni klasztoru lubińskiego, a w tej samej Księdze Brackiej pod datą 1170-80 wymieniani są jego dwaj synowie: Przybysław z żoną Bożanną i młodszy Radosław (wg niektórych źródeł – Jan). Co ciekawe, fragment tego zapisu został podkreślony czerwonym inkaustem. Rodzina nazywała się Kromołowskimi herbu Gryf. Herb rodowy stał się również pierwszym herbem miasta Kromołów. Z powyższych informacji można wywnioskować, że zarówno Cromola jak i jego synowie byli wielmożami z najbliższego otoczenia panującego księcia. Co się stało, że nagle utracili wszelkie łaski w oczach Krzywoustego, trudno dziś ustalić, podobnie jak trudno jest poznać, kto krył się dokładnie pod tym przezwiskiem. W zapisach historycznych natrafić można na potencjalne dwie osoby. Pierwszy to palatyn Skarbimir, który w 1118 r. zbuntował się przeciwko Bolesławowi Krzywoustemu, ale możliwość tę wyklucza fakt rebelii, przez którą nie mógłby znaleźć się wśród fundatorów w albumie klasztornym. Drugim kandydatem mógł być wojewoda krakowski Wszebor. Wsławił się on niechlubnie podczas wyprawy Krzywoustego na Ruś w 1136 ucieczką z pola bitwy zabierając ze sobą połowę wojska książęcego. Wiadomo, że po powrocie książę posłał Wszeborowi zajęczy kożuch, kądziel i powróz, co równało się wówczas ze skaraniem na godności i sławie. Mógł też wówczas otrzymać przydomek Cromoli i być zesłany w odludne okolice u źródeł Warty. Trzecia wersja nawiązuje do zapisków z kronik klasztoru w Lubinie. Na ich podstawie można przypuszczać, że za namową zakonników Cromola popłynął w górę rzeki Warty, aż dotarł do jej źródeł i tam osiadł. Według tej wersji domniemywać można, że wraz z nim przywędrowali tu duchowni.

Pierwsza wzmianka o wsi Kromołów pochodzi z 8 kwietnia 1193 r. z bulli papieża Celestyna III, kierowanej do króla Kazimierza Sprawiedliwego, w której papież zatwierdza wszystkie przywileje Kanoników Regularnych na Piaskach we Wrocławiu. Można w niej odczytać, że kanonicy ci mieli "thaberna in Cromolau", czyli karczmę w Kromołowie. Należy pamiętać, że dawniej karczma oprócz popularnie znanej obecnie funkcji była miejscem narad i spotkań. Niejednokrotnie też ze względu na duże odległości między miejscowościami w parafii a kościołem, zdążająca do niego w dni świąteczne ludność znajdowała w tabernach noclegi. Z pewnością fakt istnienia tu taberny należy łączyć z przebiegającym przez osadę szlakiem handlowym. W okresie tym osada należała do jej założycieli Kromołowskich, a przypuszczalnie właściciel dóbr nadał tabernę klasztorowi, gdyż nie było tu jeszcze miejscowego kościoła, a duchowieństwo najczęściej wznosiło tego typu budowle na ziemiach należących do kościoła, w pobliżu świątyni. Przypuszczać można również, że był to okres, w którym dopiero rozpoczęto budowę kościoła. W 1220 r. klasztor Kanoników Regularnych na Piaskach we Wrocławiu otworzył swoją filię w Mstowie. Biskup krakowski Iwo Odrowąż potwierdził uposażenie Kanoników z Wrocławia, a ponadto nadał dochód z jednego łana tutejszej ziemi. Przypuszcza się że wówczas budowa kościoła musiała dobiegać już końca. Odtąd klasztor w Mstowie przejął dotychczasowe dochody z Kromołowa. W 1221 r. biskup krakowski Iwo Odrowąż po osadzeniu kanoników w Mstowie dał im ponadto wieś Żerkowice i Morsko należącą wówczas do parafii kromołowskiej. W 1237 r. po raz pierwszy w dokumentach występuje nazwisko Kromolicz Jan – w przywileju księcia śląskiego i wielkopolskiego w 1241 r. zniszczenia dokonane przez najazdy Tatarów zniszczyły kościół i osadę. W 1250 r. wzmianka zamieszczona w bulli protekcyjnej papieża Innocentego IV adresowana dla klasztoru na Piasku we Wrocławiu traktująca o "eccelesiana in villa" oraz o karczmach pozwala przypuszczać, że kościół w Kromołowie już powstał. Być może nawet, że ze wspomnianych w liczbie mnogiej tabern, jedna należała do klasztoru a druga do miejscowego plebana. Przypuszczenia dotyczące zniszczenia kościoła przez najazd Tatarów potwierdziły badania naukowe. Zatem sądzi się obecnie, że w 1250 r. mowa jest o drugim kościele, powstałym w miejscu pierwszego drewnianego. 1 stycznia 1287 r. po raz pierwszy wymieniana jest nazwa rzeki Warta. Nazwa ta wystąpiła w dokumencie wydanym przez Leszka Czarnego w sprawie transakcji w powiecie radomskim.

Od XIV w. trakt z Krakowa na Śląsk przy którym leżał Kromołów uzyskał nowe połączenie z Wielkopolską. Na początku XIV w. żołnierze biskupa Jana Muskaty doszczętnie splądrowali i zniszczyli Kromołów i murowany kościół. Z tego faktu wynika, że właściciel osady był wierny Władysławowi Łokietkowi. Dziś trudno dociec, czy po tych zniszczeniach odnowiono świątynię, czy też kościół zrekonstruowano na starych zrębach. W XIV lub XV w. Kromołów w nieznanych okolicznościach staje się miastem. W dokumentach z XIV w. pojawia się nazwa "oppidum", czyli miasto które było ośrodkiem życia politycznego całej okolicy. Tu ściągało rycerstwo z okolicy na najrozmaitsze narady i zjazdy przedsejmikowe. W 1325-27 Kromołów był probostwem w dużym dekanacie irządzkim, a proboszczem był ks. Piotr. Kościół św. Mikołaja był wówczas kościołem drewnianym z kamiennym prezbiterium. Pleban miał tu ogród, pola i łąki. Były tu również całe łany ziemi świeckiej i posiadłość rycerska. W 1335 r. Kromołów należał do dekanatu lelowskiego i przez kilka najbliższych stuleci pozostał w nim. W skład parafii Kromołów wchodziły: Zirkowycze (ob. Żerkowice), Morsko, Skarczycze (ob. Skarżyce), Dupice (ob. Piecki), Lesznycze, Bylanowycze (ob. Blanowice), Bzow (ob. Bzów), Carlyn (ob. Karlin) i Pomrozycze (ob. Pomrożyce). Była to rozległa parafia, co potwierdza, że ówczesny Kromołów był niemałą osadą dominującą w regionie pod względem gospodarczym. W 1396 r. wzmiankowany jest Zawisza Kromołowski – właściciel miejscowości. Z kolei w 1404 r. – właścicielem Kromołowa stał się Paszko Kromołowski. W 1412 r. Paszko Kromołowski, dziedzic miasta toczył proces z Jakubem z Bzowa o rozdzielenie granicy między Kromołowem i Bzowem. Po 1425 r. właścicielem miasta stał się Stanisław Kromołowski, rajca lelowski. Po nim władzę sprawuje jego syn i imiennik, który był ostatnim z rodu Kromołowskich wywodzących się od Cromoli. Do końca XV w. miejscowość była własnością Pileckich, następnie często zmieniała właścicieli.

W 1437 i 1438 r. w dokumentach z tych lat widnieje zapis o niejakim Mikołaju z Bzowa, któremu za uposażenie kościoła w Kromołowie przyznano także prawo patronatu nad świątynią. W połowie XV w. Jan Długosz wspomina, że z Kromołowa pochodzi współczesny mu Piotr, prebendarz kościoła św. Krzyża w Krakowie. Wielu z mieszkańców Kromołowa uzyskało tytuły szlacheckie. Znani są: Brzescy, Karlińscy, Mysłowscy, Soleccy, Trzcińscy, Zelisławscy. Do nobilitowanych – posiadających herb należeli: Jonaty, Wojtycze, Cebrzyki. Mieszkało tu również wielu typowych mieszczan, czyli łyków. Kromołowianie odznaczali się patriotyzmem, ale i butnością oraz rozpolitykowaniem. W skład dóbr ziemskich parafialnych wchodziły wsie: Zyrkowycze, Mokrsko, Bzow, Skarzicze, Carlyn, Losznycze (ob. Łośnice), Bylanowycze, Pomrozycze i Dupice. Kościół był w połowie drewniany – jego nawa główna i w połowie murowany – jego prezbiterium i zakrystia. Miejscowy pleban pobierał dziesięcinę snopową z zagrodnictwa oraz dziesięcinę z nieznanej bliżej posiadłości wojskowej – "praedium militare". Prepozyt klasztoru w Mstowie oraz dziedzic Kromołowa przedstawiali kandydata na stanowisko proboszcza kromołowskiego. Z Żerkowic, Morska i Skarżyc klasztorowi mstowskiemu płacone były dziesięciny z łanów kmiecych, konopne i snopowe oraz z karczmy, zagrodnictwa i młyna.

W XVI w. rozpoczęła się budowa murowanego kościoła św. Mikołaja z wykorzystaniem kamiennych elementów poprzedniego drewnianego. Miasto osiąga rozkwit gospodarczy, polityczny i społeczny. Miasto uzyskuje przywilej odbywania 3 jarmarków. W połowie XVI w. miasto należy do Seweryna Bonera. Ten przeznaczył kościół na zbór ariański, w wyniku czego miejscowi katolicy wybudowali dla siebie kościół w Skarżycach. Jednym z najprężniej działających tu heretyków był słynny Jakub Sylwiusz. W 1574 r. za sprawą Mikołaja Firleja, jednego z kolejnych właścicieli miasteczka, tutejszy kościół przywrócono katolikom. Dziedzic ten ponadto wspomniany kościół uposażył i ozdobił – ufundował ścienne malowidła i organy.

W XVII w. – powstają pierwsze niewielkie tkalnie. W 1655 r. ochotnicy z Kromołowa uczestniczyli w wypędzaniu przez Warszyckiego Szwedów z Pilicy i Krzepic. W 1669 r. dobra kromołowskie kupuje kasztelan krakowski Stanisław Warszycki, ale wkrótce wymiera jego rodzina (prawdopodobnie w 1697 r.) a wraz z tym wydarzeniem miasteczko przechodzi w inne ręce. W 1777 r. na prośby dziedzica Konstantego Gostkowskiego Stanisław August potwierdza nadanie 3 jarmarków, które zostały ustanowione w XVI w., a ponadto przyznaje przywilej odbywania kolejnych 9 jarmarków oraz ustanawia targ we wtorek.

Na przełomie XVIII i XIX w. na prawym brzegu Warty poczęło kształtować się Zawiercie Duże, zwane też małym Zawierciem lub Nowym Światem. Właściwe Zawiercie (pierwotne) nazywano Małym Zawierciem lub Zawierciem Kromołowskim, które nigdy nie rozwinęło się pod względem gospodarczym. W XIX w. Kromołów traci prawa miejskie. W I połowie XIX w. w oparciu o tradycje sięgające XVII w. powstają tu fabryczki sukienne, postrzygalnia i farbiarnia. Później powstaje również 12 warsztatów bawełnianych i fabryka siwego sukna. W 1844 r. według opisu wsi przy źródłach Warty znajdowało się "obszerne jezioro", a miasteczko przedstawiano jako małe zbudowane z drzewa. Miejscowość znajdowała się wówczas w powiecie lelowskim. 18 maja 1902 r. uroczyście wprowadzono do kościoła parafialnego obraz Matki Boskiej Częstochowskiej. Obecnie obraz ten znajduje się na ołtarzu głównym. W 1915 r. w wyniku szybkiego rozwoju przemysłu Zawiercie Małe i Duże zintegrowały się i ostatecznie połączyły. Od 1975 r. Kromołów pod względem administracyjnym staje się osiedlem Zawiercia. W 1977 r. podczas prac przy odnowie elewacji kościoła natrafiono na zamurowane okienka romańskie.

 

joomla template