Dwór obronny (nieistniejący)
Sentymentalna podróż w przeszłość - "Dwór obronny w Kromołowie" - istniał od XVI do 1940 roku.
Dwór obronny, parterowy zbudowany został prawdopodobnie w XVI wieku przez wielkiego marszałka koronnego – Jana Firleja (wg Mariana Kantora Mirskiego autora „Z dziejów Zagłębia Dąbrowskiego”). Od Firlejów w 1669 roku dobra kromołowskie nabył Stanisław Warszycki. Właścicielami kromołowskiego dworu po Warszyckich zostali Jordanowie. Następnie przeszedł on w ręce Gostkowskich a potem Zachertów. Ostatnimi jego właścicielami byli Habermanowie.
Dwór położony był obok drugiego (prawego) źródła rzeki Warty, nad stawem znajdującym się od zachodniej strony budowli. Zbudowany na bazie prostokąta o wymiarach 60,5×32,25 łokcia polskiego tj. 34,7×18,5 m. Fundament i ściany wykonano z kamienia wapiennego oraz częściowo z cegły. Dach pokryto gontem tzw. karpiówką. Na rogach dworu stały okazałe wieże alkierzowe, dwukrotnie wyższe od części zabudowy mieszkalnej.
W niższych partiach wież znajdowały się małe okienka, które pełniły funkcję otworów strzelniczych. Zaszklone okna umieszczone tuż pod kopułą świadczą o użytkowej roli tej części wież: sypialni i zbrojowni.
Od strony zachodniej dwór zdobi arkadowy ganek, rodzaj podcieni, z którego wejście do budynku znajdowało się w prawej narożnej wieży.
Według niektórych opinii bryła kromołowskiego dworu stała się wzorem dla wielu polskich dworów murowanych i drewnianych.
Na przestrzeni lat dwór ulegał przeróbkom, o czym świadczą zachowane rycin i fotografie. Pod koniec XVIII wieku, kiedy właścicielami byli Gostkowscy, dokonano najistotniejszych zmian: zniżono wieże o połowę, zaokrąglono ich narożniki, bramę upiększono marmurowymi odrzwiami.
Do dworu przylegały dwa ogrody z pięknym drzewostanem, określane jako: ogród I i ogród II, przedzielone polem uprawnym. W tym miejscu w latach 1949-50 wybudowany został budynek szkolny, a niektóre drzewa przetrwały do dzisiaj.
Z początkiem XX wieku dwór używany niezgodnie z przeznaczeniem zaczął podupadać.
Marian Kantor Mirski apelował na łamach „Kuriera Porannego” w 1929 roku, aby ten niezwykły pomnik polskiej architektury ocalić od zapomnienia. Proces niszczenia został powstrzymany, ale na krótko. Następne lata, w tym II wojna światowa, przyniosły dalszą ruinę. Po 1940 roku hitlerowcy rozebrali mury dworu i pozyskany kamień wykorzystali do budowy drogi strategicznej Kromołów – Włodowice.
Dwór w Kromołowie, zanim zniknął z jurajskiego krajobrazu, był wdzięcznym obiektem dla miłośników fotografii, amatorów rysunków i profesjonalnych artystów. Dzięki temu zachował się on w pamięci mieszkańców. Wielu z nich posiada w domach widoki dworu.
Oglądając galerię zachowanych zdjęć i rysunków na www.kromolow.pl możemy odtworzyć wygląd dworu kromołowskiego z czasów jego świetności.
