Cmentarz Żydowski

Cmentarz znajdujący się przy ulicy Piaskowej stanowi zabytek. Otoczony jest wysokim murem, brama zamknięta na kłódkę. Wstęp możliwy po uprzednim zgłoszeniu się do opiekuna zabytku  wg informacji zamieszczonej na bramie nr telefonu 505 781 888
Przy bramie znajduje się tabliczka z godłem Polski i napisem:

OBIEKT ZABYTKOWY
POD OCHRONĄ PRAWA
MINISTERSTWO KULTURY I SZTUKI
NALEŻY OTOCZYĆ OPIEKĄ NR 774/ 67

Cmentarz odzwierciedla niewątpliwie historię społeczności żydowskiej, która przez kilka wieków żyła w Kromołowie, a symbole umieszczone na nagrobkach - macewach stanowią bogate źródło wiedzy o zawodach, okresie życia i funkcjach jakie pełnili zmarli.

Nagrobki z pierwszej połowy XVIII wieku – najstarszy z 1730 r. są pierwszym dowodem na istnienie zorganizowanej społeczności żydowskiej.
Nagrobki zachowały się w przeważającej ilości w niezłym stanie, napisy są czytelne niemniej cmentarz wymaga stałej opieki – oczyszczania z dzikich drzewek, krzewów i roślin. Spośród wielu  uwagę przyciągają dwa nagrobki rodziny Holenderskich wykonane z czarnego marmuru oraz  jeden na biało malowany cementowy nagrobek, który do niedawna konserwowany był na bieżąco.
Na przestrzeni wieków liczebność społeczności żydowskiej w Kromołowie zmieniała się i tak:  w 1765 r. liczyła 105 osób, potem zmalała i w 1791 r. liczyła zaledwie 30 osób, ale wraz z rozwojem miasta Kromołowa zwiększała się i już w 1808 r. było 58 osób, w 1825 – 145, w 1857 – 517, w 1860 – 719. Znaczna część Żydów trudniła się rozmaitymi rzemiosłami. Począwszy od lat 70-tych XIX wieku na skutek degradacji miasta i na skutek prężnie rozwijającej  się produkcji przemysłowej w sąsiedniej miejscowości Zawierciu następuje zmniejszenie się społeczności żydowskiej. W 1921 roku mieszkało w Kromołowie 275 Żydów, a przed wybuchem II wojny światowej 150 osób.
Przemieszczenie się ludności do Zawiercia w latach 70-tych XIX wieku nie spowodowało przesunięcia  centrum instytucjonalnego gminy żydowskiej, nadal znajdowało się ono w Kromołowie. Mimo, że od 1880 r. istniała w Zawierciu synagoga, jednak rabin urzędował  w Kromołowie. W Kromołowie grzebano też zmarłych - cmentarz żydowski w Zawierciu został otwarty dopiero w 1911 roku.
Od 1901 r. zarząd gminy żydowskiej mieścił się w Zawierciu.
W połowie lipca 1942 r. Żydzi Kromołowscy zostali wysiedleni do Zawiercia. Do jesieni 1943 r. prawie wszystkich mieszkańców getta wywieziono do hitlerowskiego obozu koncentracyjnego i zagłady w  Auschwitz-Birkenau. Po wojnie istniała gmina żydowska w Zawierciu, do Kromołowa jednak Żydzi już nie powrócili.

Cmentarz żydowski w Kromołowie należy do największych, najstarszych i najlepiej zachowanych zabytków żydowskiej kultury materialnej w skali całego regionu. W obrębie nadal widocznych historycznych granic, wyznaczonych przez zabytkowy mur ceglany i współczesne elementy betonowe (ze stalową bramą z gwiazdami Dawida), zachowało się całe założenie cmentarne o powierzchni 0,8517 ha, w tym ponad 900 pochówków w formie macew oraz nagrobków, ohel (zrekonstruowany w 2022 r.), a także obiekty zabudowy towarzyszącej, w tym jeden z kilku ocalałych w regionie budynków domów przedpogrzebowych oraz budynek dozorcy.

Według udokumentowanych przekazów, Żydzi osiedlili się w Kromołowie przypuszczalnie w XVII wieku. Cmentarz powstał przed 1730 r., o czym świadczy najstarsza zachowana macewa. W XIX w. w Kromołowie istniała gmina żydowska podlegająca kahałowi w Lelowie, skupiająca na przełomie XIX i XX w. ponad tysiąc osób zamieszkujących Kromołów, Zawiercie, Rokitno Szlacheckie i Porębę Mrzygłodzką. W 1901 r. Żydowski Okręg Bożniczy został przeniesiony z Kromołowa do szybko rozwijającego się Zawiercia. Dziesięć lat później w Zawierciu utworzono osobny cmentarz żydowski przy ulicy Daszyńskiego, w efekcie czego znacząco spadła ilość pochówków na cmentarzu w Kromołowie. Ostatni pochówek miał tam miejsce najprawdopodobniej w 1942 roku.

Teren założonego przed 1730 r. cmentarza był kilkukrotnie powiększany. W latach 20. XX w. z fundacji Jakuba J. Löwensteina we wschodniej części cmentarza, w sąsiedztwie bramy wejściowej, wzniesiono niewielki dom przedpogrzebowy oraz budynek dozorcy, a obszar cmentarza ogrodzono zachowanym do dziś murem. Jednocześnie w południowo-zachodniej części nekropolii w 1926 r. wydzielono niewielki cmentarz wojenny z pomnikiem poświęconym żołnierzom poległym w okolicach Kromołowa w trakcie I wojny światowej.

Już w 1967 r. cmentarz został wpisany do rejestru zabytków pod numerem 774/67 (decyzja z 17.06.1967); być może uchroniło go to od większych zniszczeń. Tym bardziej, że dom przedpogrzebowy pełnił do końca lat 80. XX w. funkcje mieszkalne. W 1992 r. z inicjatywy Gminy Żydowskiej w Katowicach na cmentarzu przeprowadzono prace porządkowe i renowacyjne, a w 1993 r. wykonano obecną bramę.

Cmentarz znajduje się w południowej części Kromołowa, pomiędzy ulicami Piaskową oraz Żniwną i Zbożową. Założony jest na planie prostokąta, z wydzieloną w części południowo-zachodniej częścią przeznaczoną na cmentarz wojenny. Wejście na cmentarz, usytuowane od północy, to jest od strony ul. Piaskowej, ujęte jest dwoma obiektami z lat 20. XX w. Po zachodniej stronie bramy wjazdowej wznosi się murowany z cegły i kamienia dom przedpogrzebowy w formie niewielkiego, parterowego sześcianu krytego dachem namiotowym. We wnętrzu znajduje się kamienna płyta przeznaczona do mycia i przygotowywania zwłok do pochówku oraz marmurowa tablica z tekstem modlitwy w jidysz. Po wschodniej stronie bramy zlokalizowany jest budynek przeznaczony pierwotnie na mieszkanie dozorcy cmentarza i magazyn. Jest to obiekt murowany z cegły, wzniesiony na planie prostokąta, parterowy, kryty dachem czterospadowym, z otworami okiennymi i drzwiowymi od strony ul. Piaskowej.

Cmentarz charakteryzuje się tradycyjnym, wciąż czytelnym rozplanowaniem pochówków w układzie szeregowym, z macewami zwróconymi w kierunku wschodnim. Do chwili obecnej w jego obrębie zachowało się około 920 kamiennych macew i nagrobków z okresu XVIII, XIX i I połowy XX w., odznaczających się zróżnicowaną wysokością i formą. Dominują macewy zamknięte półkoliście, rzadziej zamknięte uskokiem, rozbudowanym zwieńczeniem bądź prosto. Najstarsza ocalała macewa upamiętnia Sulkę, córkę Awrahama Hirsza, zmarłą 21.08.1730 r. (8 elul 5490).

W południowej części cmentarza wznosi się ohel cadyka Izraela Lejba Gancwajcha z Kromołowa (ok. 1835, Szydłów – 30.03.1892, Zawiercie), syna Abrahama Gancwajcha i Lai. Ten chasydzki przywódca religijny pochodził z dynastii sasowskiej, wiązanej z Sasowem na obecnej zachodniej Ukrainie, niegdyś w Galicji, wywodzącej się od Moszego Lejba z Sasowa (ok. 1745–1807). Jej przedstawiciele pojawiali się na terenach położonych znacznie bardziej na zachodzie, m.in. sam Mosze Lejb krzewił chasydyzm w Opatowie. W latach 1875–1892 Izrael Lejb Gancwajch pełnił rolę rabina Kromołowa. Jorcajt cadyka przypada 2 dnia miesiąca nisan.

Cmentarz jest miejscem spoczynku także dwóch innych rabinów Kromołowa: Mordechaja Josefa Tenenholca (zm. 02.04.1875) i Jakuba Isachara Buksmana (zm. 27.06.1903). W pobliżu ohelu Izraela Lejba Gancwajcha znajduje się także grób kupca Abrahama Mordechaja Sztala (zm. 29.08.1894), honorowanego jako potomek słynnego cadyka Dawida Bidermana z Lelowa. Można też wymienić dwa groby rodziny Holenderskich: Cecylii z Mendelsohnów Holenderskiej i Markusa Holenderskiego. Są to macewy rodziców Stanisława Holenderskiego (1871–1940) – filantropa, przemysłowca i społecznika.

W 1999 r. Jan Paweł Woronczak obronił rozprawę doktorską Cmentarz żydowski w Kromołowie jako tekst kultury (pod kier. prof. J. Kolbuszewskiego, Uniwersytet Wrocławski, Instytut Filologii Polskiej). Dzieło to zawiera opis dziejów cmentarza i inwentaryzację nagrobków. Kopia pracy jest dostępna w Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego im. E. Ringelbluma w Warszawie. Właścicielem cmentarza jest Gmina Wyznaniowa Żydowska w Katowicach. Obiekt jest wpisany do rejestru zabytków nieruchomych województwa śląskiego. Osoby zainteresowane wejściem na cmentarz proszone są o wcześniejszy kontakt z jego opiekunem (tel. 790 617 197)